نگاهی مختصر به شهر تاریخی یزد

یزد شهری خفته در آغوش گرم کویر ایران است که در گذر سال ها کمتر تغییر چهره داده و هنوز بوی سنت و تاریخ از همه جایش به مشام می­رسد. شهر یزد، مرکز استان یزد در مرکز ایران است.این شهر بین رشته های شیرکوه و خرانق و در دشتی به نام دشت یزد-اردکان قرار گرفته است. برخی جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزد گرد – پادشاه ساسانی – نسبت می­دهند اما اوج آبادانی این شهر از قرن هشتم هجری به بعد بوده و اتابکان یزد از مهم ترین عوامل پیشرفت این شهر در سده های گذشته به شمار می­روند.

واژه یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه تسمیه این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است. این شهر به دلیل اینکه مردمش در طول تاریخ یکتاپرست بوده اند به "دارالعباده" معروف است. یزد از لحاظ میزان باسوادی در زمره شهرهای نخست ایران قرار دارد و در سال گذشته برای بیست و سومین سال پیاپی، یزدی ها مقام نخست پذیرش در کنکور ورودی دانشگاههای ایران را به خود اختصاص دادند. از دیگر القاب یزد "شهر بادگیرها" ، "عروس کویر" ، "شهر دوچرخه ها" ، "شهر شیرینی" ، "دارالعباده" ، "حسینیه ایران" ، " شهر قنات و قنوت و قناعت" است. از میانه قرن هفتم میلادی این شهر به یک ایستگاه مهم برای کاروان هایی تبدیل شد که قصد سفر به آسیای مرکزی و هند را داشتند. در قالب همین سفرها ابریشم، انواع منسوجات و حتی فرش به سایر کشورها صادر می­شد. مارکوپولو، یزد را اینگونه توصیف کرد: "یک شهر بسیار زیبا و منحصر بفرد و در اصل یک مرکز تجاری بزرگ."

شهر یزد یکی از وسیع‌ترین شهرهای خشتی و آجری یا به اصلاح «گِلین» دنیا است که به عنوان اولین شهر خشت خام  و دومین شهر تاریخی در دنیا  لقب یکپارچه ترین بافت تاریخی جهان را دارا می باشد.

«شهر یزد» ثبت جهانی یونسکو شد

شهر تاریخی یزد، به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران و بیست‌ودومین اثر تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. به گزارش ایسنا، پس از گذشت ۹ سال از قرار گرفتن پرونده‌ی این شهر تاریخی در فهرست میراث موقت جهانی، در تاریخ ۱۸ تیر سال 1396«شهر تاریخی یزد» به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا در چهل و یکمین اجلاس کمیته میرات جهانی یونسکو به ثبت رسید.

 شهر تاریخی یزد هم‌اکنون تنها شهر مسکونی ایران است که توانسته این عنوان را به خود اختصاص دهد. در عین حال نباید فراموش کرد که شهر یزد بزرگ‌ترین شهر خشتی مسکونی در دنیا نیز هست. در توضیحات این ثبت جهانی آمده است که نقش باغ‌ دولت‌آباد در این مورد بی‌تاثیر نبوده چرا که باغ دولت‌آباد یکی از 9 باغ ایرانی ثبت شده در فهرست باغ‌های ایرانی میراث جهانی است. در سایت رسمی سازمان یونسکو آمده است که این شهر به گواهی کارشناسان، به خوبی استفاده از منابع محدود برای بقا در قلب کویر را نشان می‌دهد. سیستم قناتی، مساجد، حمام‌ها، بازارها، خانه‌های سنتی، معابد زرتشتیان، باغ‌های قدیمی و بافت سنتی این شهر، نمایانگر تنها واقعیت کویر یعنی غلبه بر منابع محدود است.

یزد چرا به عنوان میراث جهانی یونسکو انتخاب شد؟

در یکی از کتاب‌های راهنمای گردشگری مشهور مانند "سیاره تنها" (Lonely planet) که اغلب گردشگران از آن استفاده می‌کنند، در وصف شهر یزد این‌طور آمده: "شهر یزد با ویژگی‌های منحصر بفرد گردشگری، بادگیرها و خانه‌های قدیمی خشتی بدون‌تردید یکی از مقاصد خارق‌العاده و جالب در سفر به ایران است. این شهر با جدا کردن بخش شمالی دشت کویر و بخش جنوبی دشت لوت ، توانسته قدیمی‌ترین جاذبه‌های مدنی را در خود جای دهد. اینجا خاستگاه بزرگ‌ترین جامعه زرتشتیان در ایران است. ترکیب یک شهر بیابانی کهن و یک میراث حاصل از همنشینی ادیان مختلف، جو بسیار متفاوت و البته آرامی را به یزد بخشیده است. گسترش خیابان‌های درختی نیز بر انسجام آن آسیب نزده بلکه به نوعی در بافت موجود حل شده است. این شهر همیشه به عنوان یک مرکز بزرگ نساجی شناخته شده چرا که ابریشم‌ و سایر منسوجات آن حتی پیش از سفر مارکوپولو ( در اواخر قرن 13 میلادی ) به جاده ابریشم نیز در دنیا شناخته شده بود. در عین حال یزد بواسطه بادگیرهایش هم شهرت دارد. بادگیرها عمارت‌هایی مرتفع هستند که برای  خنک کردن هوا در این منطقه کویری بنا شده‌اند."

یزد شهری بی نظیر است که با کوچه ها و محلات باستانی اش هر کسی با هر علاقه ای را به کشف جلوه های تازه وا می­دارد. شهری که همواره می­توان رهسپار کوچه های سرپوشیده اش شد تا هم از گزند آفتاب در امان ماند و هم از لحظه لحظه قدم زدن در تاریخ لذت برد.

دومین شهر تاریخی جهان، برترین جاذبه های گردشگری، تاریخی و میراث فرهنگی زیادی دارد که هر کدام از آنها می­تواند به تنهایی جاذبه ای منحصر به فرد برای بازدید گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی و تاریخ ایران و جهان باشد.

مجموعه امیر چخماق

امیر جلال الدین چخماق شامی در دوره تیموریان، از طرف شاهرخ به حکومت یزد منصوب گردید و با کمک همسرش فاطمه خاتون در این مکان میدان گاهی و در اطراف آن آب انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهم تر مسجد امیر چخماق را بنا نهاد. این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفه ای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن نقش گردیده است.

مسجد جامع

این مسجد یکی از باارزش‌ترین میراث هنری معماری اسلامی در یزد است. از امتیازات هنری و معماری این مسجد می‌توان کاشی‌کاری‌های نفیس و جالب، سردر بلند، دو کتیبه نفیس یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث بر کاشی لاجوردی معرق در کنار سردر، دو مناره زیبا و تزیینات کاشیکاری شده، دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد را نام برد. مسجد جامع یکی از جاذبه‌های یزد است که در تور یزد نباید از بازدید آن غافل شوید.

باغ دولت آباد

باغ دولت آباد یزد یکی از باغ‌های معروف ایرانی و از جاذبه‌های یزد است که در زمان زندیه طراحی و ساخته شده است. این باغ از قناتی به همین نام مشروب می‌شود و جریان آب در باغ استخوان‌بندی طراحی آن را تشکیل می‌دهد.

مجموعه دولت آباد از عناصری چون عمارت سردر جنوبی، شترخان و اصطبل‌ها، عمارت حرم‌سرا و عمارت هشتی بادگیر، آشپزخانه، عمارت بهشت‌آیین، عمارت تالار آیینه، سردر اصلی و آب‌انبار دو دهانه تشکیل شده است. جالب‌ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می‌دهد که تلفیق جریان آب و هوا در آن به زیباترین شکل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت‌آباد، با 33 متر بلندی از سطح زمین، شاهکار مهندسی و نبوغ معماران یزدی است. نمی‌توان با تور یزد به این شهر رفت و از این جاذبه یزد دیدن نکرد.

آتشکده زرتشتیان

یکی از اماکن مربوط به زرتشتیان، آتشکده آنها است. این بنا در خیابان آیت ا... کاشانی واقع شده و شامل ساختمان و باغ پردرختی است که در قرن اخیر ساخته شده است. در این محل آتش مقدس با قدمت چندین ساله، که برای زرتشتیان محترم است و باید همیشه روشن نگه داشته شود، نگهداری می‌شود. قدمت آتشکده به 1500 سال می‌رسد. آتش در محفظه‌ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتاً وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‌هایی برای مراسم نیایش پیرامون آن طراحی شده است.

خانه ملک التجار 

این خانه نمونه در حدود 120 سال قبل در یکی از بازارهای مهم شهر ساخته شده و متعلق به ملک‌التجار است. مدخل خانه به اسلوب روزگار خود دارای کوچه‌ای دراز و باریک با دیوارهای بسیار بلند است. تزیینات داخلی اتاق‌های آن دست کمی از خانه‌های قدیمی دیگر ندارد. نقاشی اتاق‌های این خانه کار یک نقاش شیرازی است که از حیث اسلوب با نقاشی‌های عمارت نارنجستان شیرازی همسان است. این خانه در حال حاضر به مهمانسرای سنتی تبدیل شده است.

دخمه زرتشتیان   

           این دخمه در انتهای جنوبی شهر یزد در حوالی منطقه صفائیه در بالای تپه‌ای نسبتاً مرتفع قرار دارد. دخمه قدیمی‌تر به نام هانجکی هاتریا (زرتشتی هندی الاصل) و دیگری که جدیدتر است به نام گلستان معروف است. در وسط این دو دخمه چاله‌ای سنگی وجود دارد. زرتشتیان مردگان خود را در این چاله سنگی می‌گذاشته‌اند.

آب انبار شش بادگیری

برای شهرهای کویری همچون یزد ارزش آب بیش از هر جای دیگر احساس می‌شود. در این شهر بیش از 75 آب‌انبار وجود دارد. این آب‌انبار نمونه، دارای شش بادگیر است و 180 سال پیش در دوره قاجار ساخته شده است. از ویژگی‌های مهم آن دو دهانه بودن این آب‌انبار است که دارای تزیینات مقرنس‌کاری است. بنا دارای 55 پله ورودی در قسمت جنوبی است که بین پله 25 و 26 از بالا یک هشتی با سنگ‌فرش آجری قرار دارد.  

کارخانه اقبال

نخستین جلوه ریسندگی و بافندگی جدید در یزد کارخانه اقبال است. این کارخانه در سال 1312 هجری شمسی راه اندازی شد. قسمت های مختلف کارخانه مانند تالار اصلی، حیاط، انبارها، ساختمانی مجزا به نام ساختمان مدیریت، کلاه فرنگی ها، سردر ورودی با آجر کاری بسیار زیبا واقعا دیدنی و کم نظیر است. این بنای تاریخی و زیبا در حال حاضر محل فعالیت پارک علم و فناوری یزد است.

بقعه دوازده امام

این بقعه مشتمل بر دوازده گنبد منفرد است و در سال 429 هجری ساخته شده. در این بقعه کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد. این کتیبه بالای درگاه و در حاشیه‌ای از نقوش گل و بوته قرار دارد و سنگ قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم که در محراب نصب است توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند.

خانه لاری ها

ملک این خانه حاج ابراهیم لاری بوده و در قدیم به عنوان خانقاه نعمت الهی از آن استفاده می­شده است. درها، پنجره ها، ارسی ها، اتاق های آینه کاری و نقاشی شده آن یکی از نمونه های زیبا و عالی خانه های اعیانی قرن سیزدهم است. این خانه مساحتی برابر 1700 متر و زیربنایی معادل 1200 متر را به خود اختصاص داده و مجموعه ای از 3 حیاط و 6 باب خانه به همراه ایوان ها، تالارها، اتاق ها و یک سردر و هشتی را در خود جای داده است. امروزه در سراسر خانه، اسناد تاریخی به نمایش درآمده و اینجا را تبدیل به موزه اسناد کرده اند تا سفر تاریخی شما را تکمیل کنند.

مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر)

این ساختمان به زندان اسکندر مشهور و متعلق به قرن 631 هجری قمری است. بانی آن شرف‌الدین علی رضی است. این مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام شهر یزد قرار دارد. شبستان مدرسه دارای محراب است و در اطراف مدرسه، رواق هایی ساخته شده است. گنبد خشتی این بنا با تزئینات گچبری و نقاشی آبرنگ بر بلندای این ساختمان خودنمایی می­کند که نمونه ای از معماری دوره مغول در ایران است.

مجموعه خان یزد

یکی از جاذبه های تاریخی و زیبای یزد مجموعه خان است، مجموعه ای به یادگار مانده از دوره قاجار که شامل بازار، حمام و میدان خان می­شود. این مجموعه زیبا که با ورودی های کوچک و بزرگ به هم وصل می­شود توسط میرزا تقی خان بافقی، سر سلسله خوانین یزد ساخته شده است. وی از برجسته ترین کسانی است که برای دفاع از زادگاهش جنگاوری های بزرگی کرده است. میدان خان نیز در کنار حمام قرار گرفته و در اصل برای رسیدن به حمام باید وارد میدان شوید. چهار سوی میدان مغازه های کوچک و بزرگ با سایه بان هایی قدیمی و سردرهای هلالی شکل که در سایه و دور از آفتاب تند کویر قرار گرفته اند، جلب توجه می­کنند. در قسمت شمال شرقی میدان، مدرسه شفیعیه قرار گرفته که مربوط به دوره صفویه بوده و از جاذبه های دیدنی شهر یزد محسوب می­شود.

بازار خان از بزرگترین بازارهای شهر یزد است. طول این بازار 274 متر و ارتفاع آن بین 4 تا 6 متر است. در مجموع، حدود 153 مغازه در بازار خان فعال است. این بازار از بازارهای دیگری تشکیل شده است که عبارتند از: بازار زرگری، بازار پنجه علی، بازار قیصریه، بازار علاقبندی، بازار کاشیگری، بازار چیت سازی، بازار ملا اسماعیل، بازار افشار، بازار صمدی (شاهزاده فاضل)، بازار دروازه مهریز، بازار ��سگری و بازار نخود بریزها.

در گذشته این بازار مخصوص خوانین بوده و مردم عادی نمی­توانستند از آن استفاده کنند، به همین دلیل نامش را بازار خان گذاشتند. وجود 20 تیمچه در این بازار نشان دهنده پویایی آن پس از گذشت این همه سال است.

میدان وقت الساعت یزد

برج ساعت یزد ساختمانی خشتی و به شکل مکعب مستطیل با ساعتی در بالای آن است. ساخت این ساعت کاری از ابوبکر، ساعت ساز ماهر یزدی است. امروزه میدان وقت الساعت مجموعه ای از یک میدان با پلانی مربع شکل و حسینیه، آب انبار و ساباط قدیمی را در خود جای داده است. 

موزه

در شهر یزد چندین موزه قابل توجه هست که نمی‌توان از آنها گذشت و از جاذبه‌های یزد در تور یزد محسوب می‌شوند؛ موزه آب، موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده از آن جمله‌اند.